Reflectie 10(4) 2013 winter.vp

en begrip te ontwikkelen, ontstaat er ruimte voor de behoeften van stervenden. Daarmee kunnen we hen beter ondersteunen in het proces van acceptatie en overgave dat sterven heet. In haar inleiding zegt Ineke Koedam: “Sterven is een kost- baar en wezenlijk proces van ieder mens en het is mijn wens dat dit boek ondersteunend mag zijn aan dit proces. Daar- naast mag het misschien een bijdrage zijn aan verruiming van bewustzijn in het overgangsgebied van de dood.” Ze benadrukt dat het niet de bedoeling is de dood en of de zorg voor stervenden te romantiseren. Een antwoord waarom de ene mens dergelijke verschijnselen meemaakt en de ander niet, heeft zij niet. Het is ook geen criterium voor een goede overgang. Maar het onderkennen en accepteren van deze ver- schijnselen en ervaringen aan het sterfbed, als deze aan de orde zijn, is dat naar haar mening wel. Zoals eerder al kort getypeerd, was Ineke Koedam geruime tijd als vrijwilliger en later als coördinator verbonden aan het Rotterdamse hospice ‘De Vier Vogels’ . Wat zij daar meemaak- te was niets nieuws. Haar eerste persoonlijke ervaring gaat terug naar de tijd dat zij dertien jaar was. “Oma van vaders kant was overleden. Hoewel mijn zusjes en ik even in de kist mochten kijken, werden we toch vooral weggehouden bij deze eerste dode in ons leven. Voor zover ik mij herinner, had ik geen specialere band met mijn oma dan mijn zusjes. Maar ’s avonds verkiest oma om mij te bezoeken en zit aan het voeteneinde van mijn bed. Veel later, ik werk dan als vrijwilliger in het hospice, vereert zij mij opnieuw met een bezoek en wel in een betekenisvolle droom.” Later komt ze in contact met de onderzoeker Peter Fen- wick, neuropsychiater, die bijzonder onder de indruk was van wat er in de ‘De Vier Vogels’ gebeurde. Hij gebruikt dit als voorbeeld in zijn lezingen, conferenties en symposia over de hele wereld. Voor Koedam aanleiding namens Fenwick onder- zoek uit te voeren naar zogenoemde ‘end-of-life-experiences’ in Nederland. ‘In het licht van sterven’ is hiervan het resultaat. Diepgaande spirituele inzichten Voor haar boek heeft zij onderzoek gedaan in drie hospices, maar raadpleegde ook het boek ‘The Art of Dying’ van Peter en Elizabeth Fenwick (2) en ‘Eindeloos bewustzijn’ van Pim van Lommel (3) . Uit wat hospicemedewerkers vertellen over hun ervaringen met stervenden en nabestaanden blijkt duidelijk dat er meer is. Er ontstaan diepgaande spirituele inzichten, die een groot ef- fect hebben op familie en zorgverleners. Ineke Koedam pleit dan ook voor meer ruimte voor stervenden om hierover te kunnen praten, zonder dat familie of verpleging de inhoud van hun ervaringen ter discussie stelt. ‘In het licht van sterven’ zet medici, verzorgers, familie en naasten aan om alert, open en ontvankelijk te zijn in hun hou- ding en zich bewust te zijn van hun benadering van het ster- vensproces van hen waarvoor zij zorg dragen, maar uiteinde- lijk ook hun eigen, van nature, en ooit op handen zijnde ster- ven en stervensproces. Wat mij treft is dat Ineke Koedam er niet om heen draait, dat de dood ook akelige, beangstigende en minder mooie kan- ten kent. Innerlijke onrust en agitatie leiden soms tot rusteloos- heid waarbij stervenden het zelfs kunnen uitschreeuwen, wat voor de naasten moeilijk kan zijn. Zo laat zij een verpleegkundige vertellen over een man “die de hele tijd schold en vloekte. Hij was zo boos. Ik werd hem eerlijk gezegd ook een beetje zat en vroeg: ‘Waarom lig je zo te schelden, we zorgen zo goed voor je?’ –‘Ja, maar jij weet niet dat ik zoveel pijn heb.’ Toen gooide hij er alles uit en vervolgens spuugde hij een enorme vloed gal. Die nacht over- leed hij heel rustig. Eerst door zich verbaal te uiten en daarna lichamelijk. Dat kan dus een belangrijk signaal zijn .” Het boek kan bijdragen aan meer bewustwording omtrent het stervensproces, ook en vooral bij verpleegkundigen. Nog al te vaak wordt spreken over de dood zo lang mogelijk uitgesteld. Ook op het benoemen van die mooie momenten en verwonder- lijke momenten tijdens een sterfproces rust nog steeds een ta- boe, maar lezing van het boek kan er wellicht toe bijdragen om de Ars Moriendi , de kunst van het sterven, te herontdekken. De dood is niet een enkele gebeurtenis, maar een proces. Ineke Koedam inspireert tot verdieping van dat proces. Levenseinde-ervaringen zijn heel troostrijk: de stervende mens bereidt zich voor op de dood. We weten niet wat zij in- nerlijk doormaken, maar dierbaren en sensitieve zorgverleners aan het sterfbed zien en erkennen het wezenlijke karakter van het proces waarin de stervende is verwikkeld. Daarnaast dui- den deze bijzondere verhalen over de naderende dood- of le- venseinde-ervaringen op een overgang naar een andere vorm van bestaan. Een overgang die niet eenzaam of angstig hoeft te zijn maar die troostrijk en geruststellend is. Voor meer informatie: www.weerschijn.nl Of www.weerschijn.nl/ onderzoek Noten 1- Raymond Moody, Een blik in de eeuwigheid, gedeelde ervaringen met de dood . Bruna 2011. 2- Peter en Elizabeth Fenwick, The Art of Dying. Bloomsbury Academic, 2008. 3- Pim van Lommel, Eindeloos bewustzijn - Een wetenschappelijke visie op bijna-doodervaringen . Ten Have, 2007. * * * Ochtendgloren - foto: Rudolf H.Smit 28 Reflectie 10(4), winter 2013