Dit is een van de uitdagende raadsels waar de bijbelschrijvers ons zo graag mee confronteren. Toch preludeert dit oude verhaal op de opstanding van Jezus zelf uit het graf. Wat heeft de hoogbejaarde Johannes ermee voor?

Jezus schijnt zich van zijn zieke vriend weinig aan te trekken. Onverstoorbaar wacht hij twee dagen en stelt dan voor om verder te trekken naar Judea. Zelfverzekerd weerstaat hij de dreiging van vijandige Joden die hem eerder wilden stenigen. In plaats van enige angst te tonen, zinspeelt de Heer op het bewustzijn van de nacht, wanneer iemand in wie geen licht is, zich gemakkelijk kan stoten. In de eerste helft van Johannes 11 rijgen zich de mysteriespreuken aaneen. Met het bewustzijn van deze wereld zijn wij nauwelijks bij machte de diepte van de woorden te begrijpen.

Opeens staat Jezus stil. Het is alsof hij de boodschap aan de hemel geschreven ziet. "Lazarus, onze vriend, is ingeslapen," klinkt het mysterieus uit zijn mond. Een wonderlijke situatie. Heeft hij zich zo vergist, dat hij zijn trouwe kameraad liet sterven zonder een hand naar hem uit te steken? Bleef hij onverschillig tegenover de smeekbeden van de angstige zusters. Kunnen we Jezus hier op een foutieve inschatting betrappen, die in onze tijd de voorpagina's van alle kranten zou halen? Was de Zoon van God dan toch maar een doodgewoon mens?

Een rituele dood
Dan treedt Thomas naar voren, de man wiens naam later verbonden zou worden met dat wonderbaarlijke Evangelie, dat begint met de uitspraak: "Ieder die de betekenis van deze woorden kent, zal de dood niet smaken". Wat deze ingewijde inbrengt, dient met hoofdletters te worden geschreven. "LATEN OOK WIJ GAAN OM MET HEM TE STERVEN". Met de beste wil van de wereld valt er geen verzoek om zelfmoord in te lezen. Thomas, de ingewijde, weet diep van binnen wat er werkelijk met Lazarus aan de hand is. Zijn ziekte was immers niet ten dode? Thomas heeft het aloude doodsritueel uit de mysterietempels voor ogen.

Misschien kende hij de levensgeschiedenis van Lazarus wel, zoals die doorklinkt in enkele evangelische anekdoten. De rijke jongeman die Jezus kwam vragen wat hij moest doen om het eeuwige leven te beërven (Marcus 10:17-22) was volgens veel esoterische uitleggers niemand anders dan onze Lazarus. Zat van rijkdom besefte hij pijnlijk zijn geestelijke armoe. De geboden had hij trouw in acht genomen. Hij had niemand gedood, was trouw aan zijn vrouw, niemand zou hij ooit bestelen en hij legde geen valse getuigenissen af. En toch voelde hij zich een gevangene van zijn bezittingen.

Het antwoord van Jezus denderde langdurig na in zijn geheugen. Verkoop alles wat je hebt en geef de opbrengst aan de armen en je zult een schat in de hemel vergaren. Nachtenlang lag hij naast zijn slapende vrouw te woelen. De opdracht van Jezus beierde maar door zijn hoofd: Volg Mij! Het klonk als een onweerstaanbaar bevel. En hij besloot Jezus te volgen. Bijna zette hij zijn naakte voeten in diens voetsporen.

Zelfs de arrestatie in Gethsemane maakte hij van nabij mee. Marcus noteerde het voorval in de marge van hoofdstuk 14. Een jonge man, die een laken om het naakte lichaam had geslagen, liep mee, Hem achterna en zij grepen ook hem. Maar hij liet het laken in hun handen en nam naakt de vlucht. Waarom zou Marcus dit tafereel vermelden als de jongeman in kwestie geen rode draad vormde door het hele evangelieverhaal? Vele uitleggers hebben Lazarus in hem herkend, dezelfde die in Lucas 16 is afgezakt tot een 'bedelaar vol zweren'.

Een bedelaar
Hoe lang hij aarzelde, weten we niet. Maar op een keer heeft hij het echtelijke huis verlaten, wellicht met instemming van zijn vrouw. In elk geval waren zijn beide zusters Maria en Martha op de hoogte. Martha, de bedrijvige, zal het hem zeker hebben ontraden, maar Maria, de stille, stemde er mee in. Misschien was deze Maria, dit stille water met een diepe grond, wel zijn echtgenote. Lazarus volgde het advies van Jezus feilloos op. Hij volgde hem op naakte voeten en liet zich, net als Jezus, voeden door wat van de rijke tafels afviel. Langzamerhand vervuilde hij en zijn schrammen scheurden open tot gemene zweren. Maar de arme Lazarus voelde zich rijker dan voorheen.

Lucas vertelt de gelijkenis van de rijke man en de arme Lazarus. Uiteindelijk besloop de dood het uitgeteerde lijf van de zwerver, en terwijl zijn ogen voorgoed dichtvielen, naderden de engelen. Ze bogen zich over hem heen, tilden hem voorzichtig op en legden hem in Abrahams schoot. Zijn liefdevolle opname in het hiernamaals staat in schrille tegen stelling tot het kille welkom van de rijke, die tot zijn laat-ste adem de vrucht van zijn rijkdom had genoten. De rollen waren volkomen omgekeerd. Nu smeekte de dorstige rijke de arme Lazarus om verkoeling door een druppel water van zijn vingertop te mogen likken.

Een verloren fragment
De rijkelijk beloonde bedelaar lijkt in de evangeliën het verhulde voorbeeld te zijn van iemand, die de weg van inwijding is gegaan. In een verloren gegaan fragment van het Marcus-evangelie wordt al verteld over de opwekking van Lazarus. Hoewel deze vertelling uit de bijbelse Marcus is verdwenen, zinspeelt een brieffragment van de oude Clemens van Alexandrië op het bestaan ervan. Na hoofdstuk 10 vers 34 van het Marcus-evangelie zoals het destijds in Alexandrië circuleerde, trof de eerste-eeuwse auteur de volgende tekst aan:

De relatie tussen de rijke jongeling en de vluchtende jongeling bij de arrestatie van Jezus komt zonneklaar uit dit fragment naar voren. Ook de familieband met de zusters wordt erin bevestigd. Verder krijgt het inwijdingskarakter van de opwekking steun in de laatste zin. De nacht is doorgaans het beeld van het onderbewuste, waarin het mysterie van het Koninkrijk Gods wordt gekend.

Mattheus en Lucas negeerden dit verhaal, maar Johannes gaf het een centrale plaats in zijn symmetrisch opgebouwde evangelie. Onderzoek zou het waarschijnlijk maken dat Johannes de evangelieschrijver dezelfde persoon was als Lazarus. Dat blijkt onder meer uit het eerste bericht van de zusters over hun zieke broer. In Johannes 11:3 noemen ze hem uitdrukkelijk "die Gij liefhebt". Johannes is de geliefde leerling en in de gelijkenis over de rijke man en de arme Lazarus vinden wij Lazarus even teder aan Abrahams borst als hij bij het avondmaal aan Jezus' borst rust. Op uiterst subtiele wijze is door de evangelisten een relatie kenbaar gemaakt tussen beide personen, die zich niet makkelijk laat wegredeneren. Niet onwaarschijnlijk is Johannes de inwijdingsnaam van de opgewekte Lazarus, nadat hij is ingewijd in de mysteriën van het Koninkrijk van God.

De top van een piramide
De plaats van de opwekking van Lazarus in het Johannes-evangelie is een sterk argument voor de identiteit van beide personages. Het verslag staat namelijk precies in het midden. De Britse lector aan de universiteit van Oxford, Andrew Welburn, maakt in zijn fascinerende boek "Aan de wortels van het Christendom" de opmerkelijke symmetrie van het Johannes-evangelie zichtbaar. De hoofdstukken 1 en 21, het eerste en het laatste, staan op zichzelf, maar van 2 tot en met 10 en van 12 tot en met 20 zijn ze gewijd aan respectievelijk Jezus' leven en leer en aan Zijn lijden en opstanding. Beide onderdelen worden van elkaar gescheiden door hoofdstuk 11, dat het verhaal over de opwekking van Lazarus bevat. Als de top van een piramide steekt het boven alles uit alsof het wil vertellen dat het hierom draait in het leven van de mens: sterven aan de wereld om te ontwaken in het eeuwige leven. Het "Sterf om te leven" is bovendien een uitspraak van Johannes in de aan hem toegeschreven apocriefe Handelingen. Het kan toeval zijn, maar het is te opmerkelijk om te verzwijgen.

Terwijl Marcus Jezus onmiddellijk na de oproep laat opdraven, maakt Johannes melding van zijn bewuste aarzeling. Johannes breidt het verhaal uit met details die enerzijds de geloofwaardigheid verhogen, maar anderzijds het mystieke karakter van de opwekking sterk benadrukken. Wat bedoelde Thomas anders, toen hij zei: "Laten we met hem sterven" dan: laten wij met hem de inwijding ondergaan.

Pas na drie dagen, dus op de vierde dag na het vermeende sterven, kwam Jezus in Bethanië, de plaats van droefheid of het 'huis van de vijg' aan. Deze betekenis verklaart veel. De vijg geldt vanouds als een inwijdingssymbool. Droefheid en smart horen bij dit aardse leven, ofwel het leven dat behoort bij de vijgenboom der kennis van goed en kwaad, die grondig moet worden gekend. Het aankomen in Bethanië wil zoveel zeggen als het betreden van het huis van inwijding. Daar bevindt zich de zogenaamde dode, die gedurende drie volle dagen het mysterie van de mystieke dood diende te ondergaan om gelijktijdig met de wassende maan uit zijn doodsslaap te worden wedergeboren.

Naar analogie met de mysteriewijsheid nemen we aan dat 'de ziekte die niet ten dode' was duidde op een geestelijk vacuüm, waarin met name mensen die in droefheid verkeren, gedompeld zijn. De 'zieke' Lazarus onderging de rituele dood teneinde dit wezen van duisternis als een illusie te ontmaskeren.

Allerlei tekenen wijzen op een mystieke uitleg van dit verhaal. Terwijl Martha naar buiten stormde, bleef Maria in huis, dat wil zeggen: zij keerde zich naar binnen. Als Martha haar zuster 'in stilte' roept, wil dat zoveel zeggen als haar benaderen via de innerlijke stem.

Een inwijdingsverhaal
Het hele opwekkingsverhaal is een openbaring van wat tot dan toe in het geheim, verborgen in de mysterietempels, werd voltrokken aan de kandidaten. Zij namen plaats in een sarcofaag, dronken een bedwelmende drank en raakten in een drie volle dagen durende doodsslaap, die weliswaar niet ten dode voerde, maar hen naar een ingrijpende geestelijke wedergeboorte leidde. Het gaan door de dood is een bekend mysterie in de rituelen van meerdere mystieke bewegingen. Het lijkt er sterk op, dat Johannes zijn eigen doodsinwijding beschreef in bewoordingen, die door de goede verstaander op juiste wijze werden geïnterpreteerd, maar voor de onwetende niettemin aanvaardbaar bleven.

Nu lag de weg open voor de grote inwijding van de Christus. Door de dood aan het kruis heengaande, verwees hij naar de wedergeboorte in het geestelijke leven. Met dit symbolische sterven om te leven verhief de grootste ingewijde de persoonlijke overwinning op de dood, zoals bij Lazarus, tot de universele victorie van het geestelijke leven.

Geheel naar de traditie eiste, richtten ze na de plechtige opwekking een maaltijd aan. Veelbetekenend is dat aan dit 'broeder-maal" (Johan-nes 12) ook de vrouwelijke ingewijden aanzaten. Nog steeds wordt na het offertorium, het symbool van het lijden in de mis, de eucharistische maaltijd gehouden. Aan tafel zijn mensen in mystieke eenheid met elkaar verbonden. In de kerk komen we samen om deze eenheid van Geest met elkaar te beleven en deze ervaring steeds weer te vernieuwen. Het telkens deelnemen aan de maaltijd der wedergeborenen maakt de ziel gereed voor de geheimzinnige opwekking uit de dood, het mysterie der mysteriën, waarin wij mogen participeren.

Johannes gaf zijn opwekking uit de geestelijke dood, die hij nog onder zijn wereldse naam Lazarus ontving, een triomfantelijke plaats in zijn evangelie. Een teken van troost en hoop voor iedereen die de betekenis van dit verhaal heeft begrepen.